در این مقاله به بررسی جامع روش نوین آموزش خواندن و نوشتن در مکتب اسلامی، با تمرکز بر رویکردی متفاوت و مبتنی بر فطرت، که به “شگفتی ۶۰ روزه” معروف است، می‌پردازیم. این روش نه تنها به دنبال آموزش صرف مهارت‌هاست، بلکه هدف آن پرورش نسلی علوی و اهل بیتی است که با مبانی توحیدی آشنا شوند و روش‌های تفکر و رشد در وجودشان نهادینه شود.
مقدمه: اهمیت زبان فارسی و نقد رویکردهای رایج
بحث آموزش خواندن و نوشتن، به‌ویژه در زبان فارسی، از موضوعات مورد توجه در جریان تزکیه و تعلیم توحیدی است. درک این موضوع امروزه به‌وضوح برای ما روشن شده که یکی از راهکارهای غرب برای نفوذ فرهنگی به جوامع مختلف، گسترش زبان است. زبان انگلیسی، به‌مثابه جلوه‌گاه فرهنگ غرب یا به تعبیر مقام معظم رهبری، “یادگاری طاغوت” که همچنان در مدارس ما رواج دارد، مثالی از این نفوذ است. دغدغۀ حفظ زبان فارسی از این منظر، صرفاً به آموزش خواندن و نوشتن محدود نمی‌شود.
این جلسه به‌طور خاص به مسئلۀ آموزش خواندن و نوشتن و شیوۀ متفاوتی که در جریان مکتب اسلامی رواج دارد و به خانواده‌ها آموزش داده می‌شود، می‌پردازد. روشی مطرح می‌شود که با فراگیری آن، فرزندان ما می‌توانند در مدت زمان بسیار کمی، حتی کمتر از دو ماه (۴۰ تا ۴۵ روز)، خواندن و نوشتن را بیاموزند.
چالش‌های آموزش رایج و پرسش‌های بنیادین
یکی از پرسش‌های اساسی این است که چرا در هفت سالگی باید خواندن و نوشتن را به فرزندانمان آموزش دهیم؟. در ساختار رایج آموزشی کشور، هفت سالگی مقدمه‌ای برای شروع آموزش‌ها، از جمله خواندن و نوشتن، است. آیا سن یک ملاک دقیق برای آموزش است؟ آیا می‌توان گفت که همۀ هفت ساله‌ها آمادگی یادگیری خواندن و نوشتن و ورود به دایرۀ آموزش را دارند؟
آمارها نیز وضعیت آموزش رایج را به چالش می‌کشند. معاون آموزش ابتدایی آموزش و پرورش اعلام کرده است که تنها ۶۰ درصد از دانش‌آموزان در هفت سالگی خواندن و نوشتن را به‌صورت کامل و بی‌نقص یاد می‌گیرند. این بدان معناست که ۴۰ درصد از دانش‌آموزان آن‌طور که باید این مهارت را فرا نمی‌گیرند. این آمار مربوط به دوران پس از کرونا است و در زمان کرونا حتی کمتر نیز بوده است. این موضوع سوالی جدی را مطرح می‌کند: آیا روش مرسوم آموزش خواندن و نوشتن در مدارس، روشی کارآمد، بهینه و بهترین روش است؟
تجربه‌های شخصی و مشاهدات در اطرافمان نیز نشان می‌دهد که این ذهنیت رایج در جامعه، با واقعیت فاصله دارد. فرزندانی دیده می‌شوند که در چهار یا پنج سالگی به خواندن و نوشتن علاقه نشان داده و توسط والدینشان آموزش دیده‌اند و آن را یاد گرفته‌اند. در مقابل، کودکانی هشت یا ده ساله نیز وجود دارند که علاقه‌ای به این مسئله ندارند و هنوز این مهارت را به‌درستی فرا نگرفته‌اند.
هدف از آموزش خواندن و نوشتن: نگاهی توحیدی و حکیمانه
سوال اساسی‌تری که باید به آن پاسخ داد این است: اصلاً چرا باید خواندن و نوشتن را آموخت و آموزش داد؟ چه ارزشمندی و ویژگی در خواندن و نوشتن وجود دارد؟ پاسخ به این سوال بسیار اهمیت دارد؛ زیرا اگر چرایی این آموزش برایمان واضح باشد، قطعاً در مسیر آموزش، نتیجه مطلوب حاصل خواهد شد. هدف آموزش نباید صرفاً یک عادت باشد که “چون همه هفت سالگی یاد می‌گیرند، فرزند من هم باید یاد بگیرد”. این آموزش باید توحیدی و حکیمانه باشد تا فرزندان را از علم‌گریزی دور کند.
فواید خواندن و نوشتن
با توجه به این رویکرد، به فواید خواندن و نوشتن می‌پردازیم:
- فواید خواندن:
- کسب اطلاعات و آگاهی‌های معمول و روزمره: این فایده‌ای است که تقریباً اکثر انسان‌ها از آن استفاده می‌کنند و برای عموم قابل درک است. برای بچه‌ها نیز کاربرد خواندن در این مورد بسیار شیرین و قابل درک خواهد بود.
- کسب علم: این فایده برای کسانی است که به دایره علم‌آموزی وارد شده‌اند و علاقه به آموختن دارند. تعداد کمی از کودکان هفت ساله واقعاً طالب علم هستند. تمرکز صرف بر این فایده برای کودکان هفت ساله ممکن است مشکلاتی را در مسیر آموزش ایجاد کند.
- فواید نوشتن:
- ثبت اطلاعات و آگاهی‌ها: مانند نوشتن آدرس خانه یا کارهای روزمره.
- انتقال اطلاعات و آگاهی‌ها به اشخاص: مانند نوشتن نامه یا لیست خرید.
- ثبت و حفظ علم: برای اینکه انسان علمی را که آموخته، حفظ کند.
- انتقال علم: برای اینکه انسان علمی را که به دست آورده، به دیگری منتقل کند.
نکته کلیدی این است که فواید سوم و چهارم (ثبت و انتقال علم) برای یک کودک هفت ساله چندان مطرح نیست. لذا نمی‌توان برای آموزش به کودکان بر این دو کاربرد خواندن و نوشتن تمرکز کرد. اگر قرار است آموزشی ارائه شود که کاربرد و نفع آن برای شخص واضح نباشد، به‌مرور زمان از آن آموزش فاصله می‌گیرد و آموزش دشوارتر می‌شود. عدم توجه به این موضوع می‌تواند موجب آسیب دیدن بچه‌ها شود، مثلاً در جایی که نباید تنبیه یا تشویق شوند. بنابراین، توجه به اینکه فرزندان ما کاربرد و نفع خواندن و نوشتن را درک کنند، بسیار اهمیت دارد.
معلم کیست؟ نقش کلیدی والدین
در روش مکتب اسلامی، یکی از وظایف اصلی والدین، به‌ویژه پدر، آموزش خواندن و نوشتن (کتابت) به فرزندانشان است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: “حق فرزند بر پدرش این است که خواندن و نوشتن، شنا و تیراندازی را به او بیاموزد و جز از طیبات برایش رزق فراهم نکند”. این وظیفه‌ای است که بر عهده والدین است. تجربه نیز نشان داده که اگر پدر محور این آموزش باشد، فرآیند یادگیری بسیار سریع‌تر اتفاق می‌افتد.
دلایل ایفای نقش معلمی توسط والدین:
- وظیفۀ روایی و حکمت الهی: این یک حق برای فرزند و وظیفه‌ای الهی برای والدین است که حکمت‌هایی پشت آن نهفته است.
- تثبیت ولایت والدین: امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند: “من علمنی حرفا فقد صیرنی عبدا” (هر که کلمه‌ای به من بیاموزد، مرا بنده خود کرده است). هفت سال دوم رشد (۷ تا ۱۴ سالگی) سن بندگی فرزند نسبت به پدر و مادرش است. آموزش دادن به فرزندان، یکی از راهکارهایی است که پدر و مادر می‌توانند ولایت خود را در خانواده تثبیت کنند. آموزش به ولایت‌پذیر شدن کودک کمک می‌کند.
- آشنایی عمیق با فرزند: آشناترین فرد با روحیات، خلقیات، توانمندی‌ها و استعدادهای فرزند، پدر و مادر او هستند. همراهی فرزند با والدین بسیار بیشتر از همراهی با معلم یا دوستانش است (از نظر زمان در شبانه‌روز). والدین می‌توانند آموزش را در بهترین زمان‌ها نسبت به فرزندشان انجام دهند. در این روش، نهایتاً روزانه ۳۰ تا ۴۵ دقیقه باید برای آموزش وقت گذاشته شود، که حتی پدران مشغول نیز می‌توانند این وقت را اختصاص دهند.
نکات کلی در آموزش خواندن و نوشتن
چند نکته کلی برای موفقیت در این مسیر وجود دارد:
- نگاه دائمی به فواید خواندن و نوشتن به عنوان دورنمای مسیر: این یک راهنما و چراغ راه برای کسی است که می‌خواهد خواندن و نوشتن را به فرزندش آموزش دهد. فطرت پاک انسانی به سمت چیزی متمایل می‌شود که نفع و فایده‌ای در آن ببیند.
- طلب آموختن بسیار مهم‌تر از خود آموختن است: اگر فرزندان ما طلب آموختن نداشته باشند، آموزش دادن به آنها بسیار دشوار خواهد بود.
- همه قرار نیست در هفت سالگی باسواد شوند: برای بعضی زودتر و برای بعضی دیرتر اتفاق می‌افتد. مثال علامه جهانگیرخان قشقایی که در ۴۰ سالگی شروع به آموختن سواد کردند، نشان می‌دهد که دیرتر باسواد شدن به معنای ضرر یا آسیب نیست.
- خواندن و نوشتن یک ابزار است، نه مقصد: نباید آن را همه چیز دانست و تصور کرد که اگر فرزند آن را یاد نگیرد، فرآیند رشدش مختل شده است. ممکن است فرزندی خواندن و نوشتن را یاد بگیرد اما در ادامه مسیر طالب علم نباشد، و برعکس، فرزندی که در این مهارت ضعیف است، در قوای دیگری (مثل شنیدن و حفظ کردن) رشد یافته باشد.
روش آموزش ۶۰ روزه: گام‌های عملی
این روش بر پایه قواعد توحیدی و آنچه از اهل بیت آموخته شده، طراحی شده است. چهار گام اصلی در این روش وجود دارد:
گام اول: مقدمه واجب – ایجاد طلب و انگیزه (مدت: نامحدود، تا زمان ایجاد طلب) این مرحله در واقع یک مقدمۀ واجب است. اگر فرزندی طالب آموختن نباشد، آموزش دادن به او، حتی اگر شدنی باشد، بسیار سخت است و بهرۀ لازم را نخواهد برد. وظیفۀ ما ایجاد انگیزه و طلب است، نه به زور شکلات! یا تنبیه بیجا. باید بسترهایی آماده شود که طلب خودبه‌خود برای بچه‌ها ایجاد شود، به‌گونه‌ای که فایده و کاربرد خواندن و نوشتن را جلوی چشمشان مدام ببینند و از آن استفاده کنند.
راهکارهای ایجاد طلب و انگیزه:
- خود والدین اهل نوشتن و مطالعه باشند: بچه ها از والدین خود الگو می‌گیرند.
- خرید کتاب و داشتن کتابخانه در منزل: کتاب را به عنوان هدیه‌ای خوب برای فرزندان تهیه کنید.
- داستان خواندن برای بچه‌ها از روی کتاب: این کار نیاز به خواندن را در کودک ایجاد می‌کند.
- ارسال کودک برای خرید با لیست خرید کتبی: کاربرد نوشتن و خواندن را در زندگی روزمره به او نشان می‌دهد.
- رفتن به کتابخانه و عضویت در آن: به بچه‌ها کمک می‌کند اهل کتاب و خواندن شوند.
- داشتن تخته یا شیشه در خانه و نوشتن بر روی آن: حدیث، روایت، نکته یا بازی‌های نوشتنی مانند “اسم و فامیل”.
- پرداختن به خوشنویسی: اگر والدین علاقه به این هنر دارند، فرزندان نیز کنار آنها یاد می‌گیرند.
- داشتن روزنوشت و ثبت خاطرات یا لیست کارهای روزانه: این نیز الگوسازی برای کودک است.
- نوشتن نامه برای یکدیگر: از فرزندان بخواهید برای پدر یا اقوام نامه بنویسند.
- اشاره به تابلوها و آدرس‌ها در خیابان: کاربرد خواندن در محیط را نشان می‌دهد.
- ربط دادن خواندن به علایق کودک: مثلاً تهیۀ کتاب آشپزی برای کودکی که به آشپزی علاقه دارد. نکته مهم: اگر همراهی بچه در این مرحله کافی نبود، باید به همین مقدمۀ واجب بازگشت.
گام دوم: شروع از کلمه و جمله (مدت: ۲ هفته) در این مرحله، آموزش خواندن و نوشتن در مکتب اسلامی از کلمه و جمله آغاز می‌شود. دلایل این رویکرد:
- قاعده توحیدی “از کل به جز”: در آموزش توحیدی، از کل شروع می‌کنیم و سپس به اجزا می‌رسیم.
- کاربرد حروف در کلمات و جملات: یک حرف به‌تنهایی معنای خاصی ندارد. وقتی حروف با هم ترکیب می‌شوند، کلمه شکل می‌گیرد و معنا پیدا می‌کند. این رویکرد باعث می‌شود بچه‌ها کاربرد و نفع خواندن و نوشتن را ببینند.
- پرورش قدرت تفکر، تحلیل و بررسی: با بررسی کلمات و شباهت‌یابی بین آنها، بچه به‌تدریج شکل و صدای حروف را درک می‌کند و آشنا می‌شود.
- رفع مشکل اتصال حروف: بسیاری از دانش‌آموزان در اتصال حروف و ساخت کلمات مشکل دارند. در این روش، بچه‌ها حروف را به عنوان جزئی از کلمه یاد می‌گیرند، نه مستقل.
شروع از اسمای خداوند متعال: در این مکتب، آموزش از اسامی خداوند متعال آغاز می‌شود. دلایل انتخاب اسمای الهی:
- برکت و تیمّن: آشنایی بچه‌ها با اسامی و معانی اسماء الهی و شناخت خداوند متعال، یک غرض اولیه و مهم است. این آغاز با اسمای الهی، توحید را در وجود آنها نهادینه می‌کند و اثری ویژه بر روح و روان می‌گذارد .
- غرض آموزشی: شباهت‌هایی که در اسمای الهی (مانند کلمات حکیم، علیم، رحیم، قدیم، مقیم، عظیم که به “یم” ختم می‌شوند) وجود دارد، به بچه‌ها کمک می‌کند به‌تدریج با حروف مشترک آشنا شوند.
فعالیت‌های گام دوم:
- پرنویسی کلمات و جملات: والدین در طول روز ۱۵ دقیقه برای فرزند وقت می‌گذارند و کودک کلمات را پررنگ می‌کند یا خط‌چین‌ها را به هم متصل می‌کند.
- عدم توجه به صحیح و غلط نوشتن یا زیبانویسی: در این مرحله اصلاً نباید به این مسائل توجه کرد و تذکر داد. حتی اگر کودک آینه‌ای بنویسد، اشکالی ندارد.
- تکرار کلمات مشابه: تکرار زیاد کلماتی که شباهت دارند (مانند اسامی حکیم، علیم، رحیم)، بچه‌ها را آرام‌آرام با حروف مشترک آشنا می‌کند. نشانه‌های موفقیت گام اول و آمادگی برای گام دوم: کودک خودش بعضی از حروف را نام می‌برد، سوال می‌پرسد، یا به شباهت کلمات اشاره می‌کند (مثلاً “حکیم و حلیم شبیه همند، اولشان مثل همه”).
گام سوم: تشخیص حروف در دل کلمات (تجرید) (مدت: ۲ هفته) در این مرحله، کودک با تکرار کلماتی که چند حرف مشترک دارند، آرام‌آرام حروف را می‌شناسد. این فرآیند باعث پرورش قدرت ذهنی “تجرید” می‌شود. قدرت تجرید یعنی ذهن انسان بتواند ابتدا یک کل را ببیند و سپس اجزای آن کل را در ذهنش تصور و جدا کند (مانند دیدن یک میوه و سپس جدا تصور کردن هسته و برگ آن).
فعالیت‌های گام سوم:
- والدین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه در روز برای فرزند وقت می‌گذارند.
- والدین همزمان که به بچه‌ها سرمشق می‌دهند، مستقیم و غیرمستقیم به حروف اشاره می‌کنند، حروف را با صدای بلند می‌خوانند، یا از کودک می‌خواهند حروف مشابه را در کلمات مختلف یا در روزنامه/کتاب پیدا کند.
- نکته مهم: در این مرحله نیز قرار نیست به صحیح یا غلط نوشتن و زیبانویسی تذکر داده شود. فقط می‌توان اشاره‌های مختصری به شکل نوشتار و حروف داشت (مثلاً فلان حرف نقطه دارد یا سه دندانه دارد). همچنین، قرار نیست بچه‌ها یک صفحه را پر از یک حرف تکراری کنند؛ حروف باید در دل کلمه آموخته شوند.
گام چهارم: ساختن کلمات جدید (تعمیم) (مدت: ۲ هفته) در این مرحله، کودک کم‌وبیش ۱۰ تا ۲۰ حرف را می‌شناسد و دوست دارد کلمات جدید بسازد. این مرحله، قدرت ذهنی “تعمیم” را پرورش می‌دهد. قدرت تعمیم یعنی ذهن انسان بتواند با دیدن یک سری از اجزا، شناخت کاربرد و قواعد حاکم بر آنها، چینش‌های جدیدی با رعایت همان قواعد ایجاد کند (مانند مهندسی معکوس که اجزا را جدا کرده و سپس یک کل جدید و بهتر می‌سازند).
فعالیت‌های گام چهارم:
- والدین روزی ۳۰ تا ۴۵ دقیقه برای فرزند وقت می‌گذارند.
- علاوه بر سرمشق دادن، از فرزند می‌خواهند کلمات جدیدی را که دوست دارد و تا کنون ننوشته، پیشنهاد دهد و بنویسد.
- از کودک خواسته می‌شود نامه بنویسد، داستانی برای نقاشی‌هایش بنویسد، لیست خرید بنویسد، آدرس ثبت کند یا نام حیوانات، ماشین‌ها یا اسلحه‌های مورد علاقه‌اش را بنویسد. نشانه‌های آمادگی برای گام چهارم: کودک خودش بعضی از کلمات جدید را بدون سرمشق می‌نویسد یا از شما برای نوشتن کلمه‌ای جدید سوال می‌کند؛ همچنین حروف را کمابیش می‌شناسد و در کتاب‌ها بعضی از حروف و کلمات را پیدا می‌کند. نکته مهم: در این مرحله می‌توان به‌تدریج تذکراتی درباره صحیح و غلط نوشتن یا زیبانویسی داد. اما بهتر است شکل صحیح کلمات را در همان نوشته‌ها و کتاب‌ها به کودک نشان داد. داشتن کتاب مناسب و خواندن همراه فرزند از روی متن، در این مرحله بسیار اهمیت دارد.
گام پایانی: صحیح‌نویسی و زیبانویسی (مدت: ۲ هفته) این مرحله، که در آموزش و پرورش رایج، در ابتدا به آن پرداخته می‌شود و از نظر این مکتب اشتباه است، در این روش در انتها قرار می‌گیرد. صحیح‌نویسی و زیبانویسی برای بچه‌ها در پرخوانی و رونویسی زیاد اتفاق می‌افتد.
فعالیت‌های گام پایانی:
- والدین روزی ۴۵ دقیقه تا یک ساعت برای فرزند وقت می‌گذارند.
- کودک هرچه بیشتر بخواند و رونویسی کند، صحیح‌تر و زیباتر می‌نویسد.
- استفاده از کتاب‌های خطاطی و کتاب‌هایی که به زیبانویسی آموزش می‌دهند (مانند کتاب آقای سبوحی یا کتاب‌های قدیمی خط ۱ و ۲ و ۳ و ۴) توصیه می‌شود.
- املا گفتن: مجاز است، اما اگر هدف آن مچ‌گیری نباشد و بر کلمات آشنا متمرکز باشد. نباید بر کلمات نادر یا سخت (مانند “قورباغه” یا “قسطنطنیه”) تمرکز کرد. نشانه‌های آمادگی برای گام پایانی: کودک تقریباً همه حروف و کلمات را می‌تواند بنویسد، ممکن است در املا مشکل داشته باشد یا هنوز اتصال بعضی از حروف را بلد نباشد. داشتن کتاب‌های مناسب و بازدید از کتابخانه در این مرحله بسیار کمک‌کننده است.
دستورزی: نیازی نوظهور
مبحث “دستورزی”، که امروزه در مهدکودک‌ها و مدارس غیرانتفاعی مورد توجه قرار گرفته است، به فعالیت‌هایی اشاره دارد که به کودک کمک می‌کند کنترل انگشتانش را بهبود بخشد تا راحت‌تر مداد را در دست بگیرد و بنویسد. این نیاز را یک “نیاز نوظهور” می‌دانند که با توجه به سبک زندگی غیرتوحیدی ایجاد شده است. در گذشته، فعالیت‌های روزمره مانند پاک کردن برنج، لوبیا، کوک زدن روبالشتی، قالی بافی، جارو زدن خانه یا کوبیدن میخ، به‌صورت خودبه‌خود دستورزی را در کودکان تقویت می‌کرد. راهکار: باید سبک زندگی را تغییر داد و فرزندان را در فعالیت‌های روزمره درگیر کرد. یک راهکار معرفی شده، “روش تخته شن” است که در آن بچه‌ها مدتی روی شن و نمک با انگشت یا مداد می‌نویسند تا به تدریج وارد فضای دفتر و قلم شوند.
قدرت کشف و لذت آن
دو نکته بسیار مهم:
- آغاز با اسمای الهی: این رویکرد، توحید را از همان ابتدا در وجود بچه‌ها نهادینه می‌کند و این اسمای الهی اثر ویژه‌ای بر روح و روان می‌گذارند و نوری برای حرکت در مسیرهای مختلف علم‌آموزی فراهم می‌کنند .
- کشف و لذت کشف: اصل علم به کشف پیش می‌رود. در این روش، کودکان از همان ابتدا به قدرت کشف و لذت کشف دست پیدا می‌کنند . این یک روش عالی و مترقی است که حقیقت علم از آنجا می‌آید و حتی در علوم امروزی نیز اکتشافات از جرقه‌هایی که منجر به کشف می‌شوند، نشأت می‌گیرد .
منابع و برنامه‌های تکمیلی
برای آشنایی بیشتر با این روش، منابع زیر معرفی می‌شوند:
- فیلم آموزش روش خواندن و نوشتن: در صفحه آپارات مکتب اسلامی موجود است.
- کتاب “تعلیم و تربیت توحیدی و خانواده محور”: این کتاب تمام روش‌های تعلیمی مکتب اسلامی (شامل خواندن و نوشتن، نجوم، ریاضیات)، روش‌های تزکیه و مبانی مکتب را به‌صورت مفصل توضیح می‌دهد. این کتاب را می‌توان از سایت حجره سنا تهیه کرد.
- بسته و جزوه خواندن و نوشتن: شامل جزوه‌ای با عکس‌ها و بسته اسامی خداوند متعال که برای کار با بچه‌ها دسته‌بندی شده‌اند. این بسته را از اینجا دانلود کنید.
- گروه “فانوس”: یک گروه مجازی است که هر سال در ایام تابستان برای آموزش خواندن و نوشتن به خانواده‌هایی با فرزندان هفت ساله آغاز می‌شود. این گروه به‌صورت هفتگی تکالیف را به خانواده‌ها می‌دهد و فرآیند دو ماهه آموزش را طی می‌کند. برای عضویت در این گروه یا دریافت اطلاعات بیشتر می‌توان با آقای بخشی تماس گرفت.
این روش نه تنها مهارت خواندن و نوشتن را به کودکان می‌آموزد، بلکه با مبانی توحیدی و فطری، روش‌های تفکر و رشد را در وجود آنها نهادینه می‌کند.