نشست مجازی «علوم نافع، حلال مسائل کشور» با هدف تبیین دقیق موضوع علم نافع و راه های فراگیری آن برگزار شد. این نشست که از سلسله نشست های نهضت مردمی مکتب اسلامی پیش از گردهمایی بزرگ فعالان تعلیم و تربیت کشور در مشهد مقدس با عنوان گردهمایی راه رسیدن به تمدن اسلامی است، در 7 خردادماه 1404 با حضور بیش از 100 نفر به صورت برخط صورت گرفت.
در این نشست حجت الاسلام والمسلمین سید جلیل عربشاهی از علمداران مکتب اسلامی به ایراد سخنانی دربارۀ اهمیت علم نافع و شاخصه های آن پرداختند و در ادامه حجت الاسلام والمسلمین محمد اسماعیل زاده مسئول نهضت مردمی مکتب اسلامی نکاتی را دربارۀ رابطۀ علم نافع و تمدن اسلامی و نیز نقش خانواده و دولت در تحقق بسترهای یادگیری این علوم در جامعه ایراد کردند.
در ادامه خلاصه ای از مباحث ارائه شده توسط این بزرگواران را می خوانیم:
اهمیت و تعریف علم نافع:
- علم نافع توسط مقام معظم رهبری به عنوان یکی از پایه‌های تمدن اسلامی معرفی شده و بارها مورد تأکید ایشان قرار گرفته است. ایشان گاهی مستقیماً و گاهی با ضمیمه کردن کلمه “نافع” به “علم”، منظور خود را مشخص کرده‌اند.
- در روایات، کلمه “علم” به صورت مطلق استفاده می‌شود، اما طبق قول اهل بیت و علما، این کلمه در معنای همان علم نافع است.
- در مقابل علم نافع، مسئله علم لا ینفع (علمی که نفعی نمی‌رساند) مطرح شده و مورد نهی شدید قرار گرفته است.
- پیامبر مکرم اسلام می‌فرمایند شدیدترین مردم از نظر عذاب در روز قیامت، عالمی است که علمش نفعی ندارد. همچنین، شدیدترین مردم از نظر پشیمانی هنگام مرگ، عالمی است که از علمش بهره‌ای نبرده است.
- در تعقیبات نماز عصر و دعاهای دیگر، از علم لا ینفع به خداوند پناه برده می‌شود.
شاخصه‌های علم نافع:
بر اساس بیانات مقام معظم رهبری و اشارات روایات، علم نافع دارای شاخصه‌هایی است:
- باید مسئله‌ای از مسائل کشور را حل کند؛ به عبارت دیگر، مسئله‌محور باشد.
- باید رفع نیاز امروز و آینده کشور، و همچنین نیاز خود شخص و اطرافیان او را تأمین کند.
- خودش موجب تولید علم و پیشرفت علم شود.
- بستری باشد که در آن کشف، شکوفایی و رشد استعدادها اتفاق بیفتد.
- موجب هدایت انسان شود.
- موجب سلطه مؤمنین بر کفار شود.
- باید برای امروز و فردای شخص نفعی برساند.
- موجب سعادت دنیا و آخرت بشر شود.
چیستی علم:
- در کلمات اهل بیت، علم به عنوان نوری معرفی شده که خداوند متعال در قلب هر کس که می‌خواهد قرار می‌دهد.
- علم مخلوقی از مخلوقات خداوند است.
- رفتن به سراغ علم نیازمند تزکیه و آمادگی قلب برای دریافت آن است؛ تزکیه مقدمه‌ای لازم و واجب است.
مصادیقی از علم نافع:
برخی مصادیق علم نافع که در روایات و بیانات مقام معظم رهبری ذکر شده‌اند عبارتند از:
- در روایات، علم دو دسته شده است: علم الادیان (علم مربوط به دین) و علم الابدان (علم مربوط به بدن انسان).
- از نظر امام علی علیه السلام علوم چهار دسته هستند: فقه (برای شناخت دین)، طب (برای جسم)، نحو (برای زبان/دستور زبان/زبانشناسی)، و نجوم (برای معرفت زمان‌ها).
- آموزش آداب (چه جزئی و چه کلی).
- مهارت سبک زندگی.
- علم قرآن.
- احکام.
- تاریخ‌ها و عبرت‌ها.
- کتابت (خواندن و نوشتن)، که از وظایف والدین است.
- مهارت فن و مشاغل.
- پرداختن به روایات اهل بیت عصمت و طهارت.
- ریاضیات (ذیل علم نجوم در دسته‌بندی روایات).
- علوم روز که به درد امروز و فردای شخص یا کشور می‌خورد نیز در دسته علوم نافع جای می‌گیرد.
- برخی از این علوم (مانند فقه، نجوم، طب، نحو) در اولویت و اهمیت بالاتری قرار دارند و اساس هستند.
روش تعلیم علم نافع:
- روش تعلیم نیز به اندازه اصل علم نافع اهمیت دارد.
- روش‌های تعلیمی کنونی (که عمدتاً غربی و غیرتوحیدی توصیف می‌شوند) ابزاری برای استعمار ملت‌ها هستند.
- روش تعلیم توحیدی علوم نافع دارای شاخصه‌هایی است:
- بر مبنای طلب و انگیزه است. آموزش باید پس از تلاش برای ایجاد طلب و انگیزه در دانش‌آموز باشد. تلاش اصلی والدین تا حدود ۱۴ سالگی باید بر تشنه و طالب بار آوردن فرزند نسبت به علم باشد.
- در میدان واقعی اتفاق می‌افتد. بسیاری از آموزش‌های اهل بیت در پاسخ به مسئله یا نیاز واقعی اصحاب بوده است. آموزش مهارت‌ها باید در محیط واقعی انجام شود.
- از کل به جز حرکت می‌کند. ابتدا نگاه کلی و فایده علم به شخص منتقل شود و سپس به جزئیات پرداخته شود.
علم نافع و تمدن اسلامی:
- علم نافع موجب وسعت وجودی و آزادی معنوی انسان می‌شود که مسیر رشد او را هموار می‌کند.
- این علم کهنه و قدیمی نیست و پایه‌های بسیاری از علوم روز را تشکیل می‌دهد.
- امروزه باید فاصله خود را با علم روز کم کرد، به قله‌های آن رسید، قله‌ها را جابه جا کرد و به سمت تحقق تمدن نوین اسلامی مبتنی بر علم نافع حرکت کرد.
- تمرکز بر علم نافع، قطعه آخر حرکت به سمت تمدن نوین اسلامی را تکمیل می‌کند و یکی از مهم‌ترین روش‌های دستیابی به آن است.
- تجربه طب اسلامی در مواجهه با کرونا نشان داد که علم نافع واقعی می‌تواند در مقابل مسائل بایستد و مردم را نجات دهد.
- تمدن اسلامی بدون علم نافع ممکن نیست. جهت‌گیری علم نافع باید به سمت تمدن اسلامی باشد.
- هدف اصلی دنبال کردن علم نافع، تحقق تمدن اسلامی در جامعه است، نه صرفاً رشد فردی.
نقش خانواده و دولت:
- ارتقاء جامعه در بعد آموزش و پرورش (تزکیه و تعلیم) یک وظیفه جدی دولت اسلامی و حکومت اسلامی است.
- مشارکت و حضور خانواده‌ها در میدان تعلیم و تربیت، ذیل حاکمیت و با استفاده از ظرفیت خانواده، هیچ منافاتی با وظیفه دولت ندارد.
- خانواده‌ها و والدین وظیفه شرعی، قانونی و اخلاقی برای رشد فرزندان خود دارند.
- مشارکت خانواده‌ها بار وزارت آموزش و پرورش را سبک کرده و امکان حرکت‌های رو به جلو را برای آن فراهم می‌کند.
رابطه با علوم فعلی:
- در تطبیق دسته‌بندی علوم نافع در روایات (فقه، نجوم، طب، نحو) با علوم فعلی، نباید علوم فعلی را پایه و اساس قرار داد. پایه اصلی علوم (مانند ریاضیات) همان نجوم مذکور در روایات است و علوم فعلی ذیل آن قرار می‌گیرند.
- تطبیق علوم اشکالی ندارد، اما تعریف و شاخصه‌های علم نافع که در روایات و بیانات رهبری آمده و موجب سعادت دنیا و آخرت می‌شود، باید اساس قرار گیرد.
در پایان حجت الاسلام والمسلمین عربشاهی، مخاطبین این نشست را به مطالعه و آشنایی بیشتر با نهضت مردمی مکتب اسلامی و روش های یادگیری علوم نافع دعوت کرد و در همین راستا کتاب تعلیم و تربیت توحیدی و خانواده محور را معرفی نمودند. این کتاب دربردارندۀ مباحث مبنایی و روشی مکتب اسلامی است.