از تجربه تا تخصص: همراه با کارشناس قنوات استان اصفهان، آقای رحیمی نهجی
در دنیای امروز که تخصص‌ها غالباً با مدارک دانشگاهی و تحصیلات آکادمیک سنجیده می‌شوند، داستان آقای رحیمی نهجی، کارشناس قنوات استان اصفهان، نمونه‌ای منحصر به فرد از تبدیل تجربۀ عملی به اوج تخصص و مسئولیت است. ایشان خود تصریح می‌کنند که “بنده نه درس این کارو خوندم نه تحصیلی در این رابطه داشتم”. این اعتراف صریح، سنگ بنای روایتی شگفت‌انگیز از نبوغ عملی و دانش موروثی است که او را به یکی از برجسته‌ترین متخصصان قنات در کشور تبدیل کرده است.
مسیر کسب دانش و مهارت، ورای دانشگاه
آقای رحیمی نهجی، رانندۀ یک شرکت بوده‌اند که تصادفاً از طریق یک آزمون سراسری جهاد کشاورزی برای کارشناسی قنوات مطلع می‌شوند. او توضیح می‌دهد که چگونه موفق به کسب رتبه اول در این آزمون در سطح کشور شده است: “به خاطر اینکه تجربی این کارو انجام داده بودم. پدرم و پدربزرگم و تا هفت پشت، مقنی بودن و کارشون درآوردن قنات بوده”. این پیشینۀ خانوادگی به همراه کار کردن با پدر در دوران کودکی، و سپس فعالیت در بازسازی ۱۷ قنات کاخ سعدآباد تهران در سنین نوجوانی (۱۸-۱۹ سالگی) در تابستان‌ها، بستر اصلی دانش و مهارت عملی ایشان را شکل داده است. این تجربۀ عملی و نه آموزش رسمی، رمز موفقیت او در آزمونی بوده که نیازمند درک عمیق از ماهیت قنات است.
جایگاه کنونی و اهمیت تجارب عملی
پس از قبولی در آزمون و با توجه به محل سکونت ایشان در اصفهان، از سوی جهاد کشاورزی استان اصفهان با وی تماس گرفته شد. با بودجه‌ای که آقای دکتر کامران برای قنوات شرق اصفهان آورده بودند، ایشان به بازسازی قنوات بخش کوهپایه و جرویه علیا پرداختند و در نهایت به عنوان کارشناس قنوات کل استان اصفهان منصوب شدند. حتی استان‌های دیگر نیز پیشنهاد همکاری و استفاده از تجربیات ایشان را ارائه داده‌اند. این مسئولیت کلان، بدون داشتن مدرک مرتبط، نشان‌دهندۀ ارزش بی‌بدیل تجربه و مهارت عملی در حوزه‌ای تخصصی و حیاتی مانند قنات است.
مهارت‌های بی‌نظیر در شناخت و ساخت قنات
دانش آقای رحیمی نهجی دربارۀ قنات فراتر از یک دانش تئوریک است و به ابعاد عملی و مهندسی این سازه‌های باستانی گره خورده است:
- حفظ منابع آب زیرزمینی: ایشان تأکید می‌کنند که “کار اصلی و مهم‌ترین کارش حفظ منابع آب زیرزمینی است”. دلیل آن نیز حرکت ثقلی آب است که مانع از پایین بردن تراز چاه‌ها توسط افراد می‌شود، زیرا در صورت به هم خوردن تراز، آب از قنات خارج نخواهد شد.
- تراز کردن قنات با آب: یکی از نکات کلیدی و عجیب مهندسی قنات، تراز بودن آن است. ایشان توضیح می‌دهند که تراز کردن قنات ها را نیز به وسیلۀ آب خودِ قنات انجام می دهند. مقنی‌ها با کشیدن خطی روی پای خود، سطح آب را در همه جا ثابت نگه می‌داشتند. جالب اینجاست که هیچ نوع سیستم و دوربین و ترازی هم در قدیم برای این مسئله وجود نداشته است.
- تشخیص آب و گمانه زنی: برای حفر قنات، ابتدا با زدن چاه های کم عمق مقدار آب زیرزمینی آن منطقه را تخمین می زدند. در این تخمین از نشانه های بستر زمین مانند وجود کوه ها نیز استفاده می کردند. این توانایی در تشخیص مکان آب، از نشانه‌های خبرگی مقنی های قدیم است.
- تکنیک “دبیل‌کنی”: در زمانی که تجهیزات مدرن وجود نداشته، مغنی‌ها برای اتصال چاه‌ها به گالری قنات از تکنیک پیچیدۀ “دبیل‌کنی” استفاده می‌کردند. این کار با کندن از پایین و به صورت چهارگوش انجام می‌شده تا به چاه بالایی متصل شود. آقای رحیمی نهجی می گوید: با وجود “این همه تجهیزات” در عصر حاضر، هنوز هم این کار فقط توسط مقنی ها قابلِ انجام است. در حالی که بسیاری از مهندسان ۳۰ ساله فعال در این حوزه قادر به انجام آن نیستند.
- استفاده از چراغ کاربیت و حفظ جان مقنی: ایشان بر استفاده از چراغ کاربیت تأکید می‌کنند، نه فقط برای روشنایی، بلکه به عنوان یک ابزار حیاتی برای حفظ جان مقنی. “چراغ مهم‌ترین کارش این بوده که هوای مقنی را هم داشته که مقنی نفسش نگیره. وقتی چراغ خاموش می شده مقنی می فهمیده که گاز داره و برمی گشته.”. متاسفانه، استفاده از چراغ‌های برقی در حال حاضر منجر به تلفات شده است، زیرا آنها توانایی هشدار درباره کمبود اکسیژن یا وجود گاز را ندارند. همچنین، چراغ کنار دیوارۀ قنات به مقنی کمک می‌کرده تا مسیر کندن را مستقیم نگه دارد و از کج رفتن جلوگیری کند.
- مصالح ساختمانی با دوام: در گذشته، سنگ محیط اطراف قنات بهترین وسیله برای ساخت قنات بوده است. ایشان از قناتی در ابیانه نام می‌برند که با سنگ‌چین ۳۰۰ سال پیش ساخته شده و هنوز بدون مشکل باقی مانده است، در حالی که کول‌های بتنی امروزی عمری حدود ۱۰ تا ۱۵ سال دارند و در برابر خورندگی آب آسیب‌پذیرند.
نمونه‌هایی از مهندسی شگفت‌انگیز قنات
آقای رحیمی نهجی به قناتی در اردستان به نام “قنات دوه” اشاره می‌کند که فعال است و در ثانیه ۳۵ لیتر آب دارد. این قنات از لحاظ مهندسی بسیار شگفت‌انگیز است. همچنین، قنات وزوان که آب کشاورزی در فصول غیرنیاز در آن ذخیره می‌شود، نمونه‌ای از “مهندسی اولیه زمان هخامنشی” است که مشابه سد عمل می‌کند و از تبخیر آب جلوگیری می‌کند. این نمونه‌ها نشان‌دهندۀ عمق درک ایشان از پیچیدگی‌ها و نبوغ مهندسی نیاکان در ساخت قنات است.
ماجرای آقای رحیمی نهجی، نمادی روشن از اهمیت دانش بومی و تجربه عملی در کنار یا حتی فراتر از تحصیلات آکادمیک است. ایشان با تکیه بر دانش موروثی، تجربۀ مستمر و درک عمیق از طبیعت قنات، توانسته‌اند نه تنها جایگاه یک کارشناس خبره را کسب کنند، بلکه مسئولیت حفظ و بازسازی میراثی چند هزار ساله را بر عهده بگیرند. این نمونه، به ما یادآوری می‌کند که تخصص واقعی، همیشه محدود به چارچوب‌های دانشگاهی نیست و گاهی ریشه‌های عمیق‌تری در تجربۀ زیسته و میراث نسل‌ها دارد.