نقدی بر مدرک‌گرایی: از معضل جامعه تا راهکارهای مهارت‌محور
موضوع «مدرک‌پرستی تا مهارت‌گرایی» یکی از دغدغه‌های اصلی جامعۀ کنونی است. این بحث، زمانی که از «علم نافع»، «وظیفه والدین» و «رابطه با مدرسه و دانشگاه» سخن به میان می‌آید، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. بسیاری از افراد ممکن است ناخواسته مدرک‌گرا باشند و حتی پس از گفتگو نیز متوجه این دغدغه اصلی خود نشوند. بنابراین، لازم است ابتدا تعریفی از مدرک‌گرایی ارائه داده و سپس به علل، مضرات و تأثیرات آن بر جامعه بپردازیم.
مدرک‌گرایی چیست؟
مدرک‌گرا کسی است که همیشه گرفتن مدرک برایش یک اصل است. این افراد هر کلاس، دوره یا آموزشی را صرفاً برای گرفتن مدرک می‌بینند و اگر جایی دوره‌ای بدون مدرک ارائه شود، رغبتی به آن ندارند. حتی زمانی که به سراغ علم نافع یا دوره‌های قرآنی می‌روند، نیتشان گرفتن مدرک است و نیت خالصی برای خود علم ندارند. گروهی دیگر هیچ کاری نمی‌کنند مگر اینکه حتماً مدرک آن را بگیرند. همچنین، والدینی که فرزندانشان را به مدرسه می‌فرستند، با این توجیه که اگر مدرسه نروند نمی‌توانند مدرک بگیرند و در آینده به مشکل برمی‌خورند، نیز جزو افراد مدرک‌گرا محسوب می‌شوند. این دغدغه حتی در والدینی که خودشان مدارک عالیه ندارند یا حتی فاقد مدرک هستند (مانند کشاورزان و شاغلین آزاد)، نیز دیده می‌شود که فرزندانشان حتماً در آینده صاحب مدرک شوند.
موضع رهبر معظم انقلاب اسلامی درباره مدرک‌گرایی
مقام معظم رهبری در دیدار با معلمین در سال 1374 فرمودند: «عزیزان من آنچه لازم است کار و تعلیم است. معلمین عزیز باید جوانان را بسازید. باید نوجوانان را با روحیه کار، استقلال و علم‌طلبی پرورش دهید نه با روحیه مدرک‌طلبی.». ایشان تصریح کردند که مدرک به عنوان نشانه‌ای برای معلومات فرد خوب است، اما نمی‌تواند منشأ اثری شود. آنچه مهم است علم است. علم و کار برای جامعه لازم است. ایشان همچنین بر «وجدان کاری» تأکید کردند و فرمودند که این یک تعارف نیست و باید فرهنگ عمومی مردم شود؛ به گونه‌ای که فرد حتی در خلوت خود نیز کارش را کامل، محکم، قوی، ابتکاری و همواره بر اساس نیاز انجام دهد. رهبری به این نکته اشاره می‌کنند که گاهی ممکن است کسی مدرک دانشگاهی هم نداشته باشد، اما خبره باشد؛ یک خبره در یک رشته یا کار. ایشان از نمونه‌هایی در مشهد یاد می‌کنند که اهل ادب و شعر بودند و تحصیلات دانشگاهی نداشتند، اما در شناسایی بزرگان ادب مانند ناصر خسرو، مسعود سعد سلمان، سعدی و حافظ، از بسیاری از اساتید دانشگاهی بهتر عمل می‌کردند. ایشان تأکید می‌کنند که نباید خود را از این افراد محروم کرد.
چرا مدرک‌گرایی فراگیر شده است؟
یکی از دلایل اصلی شیوع مدرک‌گرایی، گریز از شغل‌های آزاد و مهارت‌محور و بی‌اعتمادی به مسیر حقیقی کسب درآمد است. بسیاری برای داشتن شغل و حقوق ماهیانه مستمر، به جای تلاش و کسب روزی حلال که در روایات نیز به آن سفارش شده، به دنبال «پشت میزنشینی» هستند. دلیل دیگر، اعتماد کامل و بی‌دلیل به آیندۀ خیالی ساخته شده با مدرک است. تصور می‌شود که با داشتن مدرک، شغل تضمین شده است، در حالی که در اطرافمان فراوان دیده‌ایم افرادی که مدرک دارند اما شغلشان با مدرکشان بی‌ارتباط است، مانند مهندسی که در فروشگاه کار می‌کند. تنبلی و سستی نیز عامل مهم دیگری است. بسیاری از جوانان ترجیح می‌دهند به جای مشغول شدن به کار و فعالیت از سنین پایین (مانند ۱۵ سالگی)، صرفاً درس بخوانند و مدرک بگیرند، چرا که این راه آسان‌تر به نظر می‌رسد و تصمیم‌گیری برای حرفه را به ۲۰ سال بعد موکول می‌کنند که اغلب دیگر بسیار دیر شده است. فقدان سرمایه نیز بهانه‌ای است که برای عدم ورود به شغل‌های آزاد و مهارت‌محور مطرح می‌شود. همچنین، مسیر رشدی که صرفاً «کارمندپرور» است، عامل دیگری است که فرزندان ما را بدون جوشش درونی، به زور آموزش داده و مدرک می‌دهد تا کارمند شوند و به آن‌ها کار و تلاش و تأثیرگذاری آموزش داده نمی‌شود.
عوارض جبران‌ناپذیر مدرک‌گرایی بر جامعه
مدرک‌گرایی عوارض بسیار جبران‌ناپذیری برای جامعه دارد:
- افزایش سطح توقعات: فردی که مدرک مهندسی، کارشناسی یا کارشناسی ارشد گرفته است، دیگر تن به هر کاری نمی‌دهد.
- کاهش نیروی کار در برخی مشاغل: جامعه به نیروی انسانی و متخصص در بسیاری از حرفه‌ها نیاز دارد، اما به دلیل مدرک‌گرایی، با کمبود نیروی کار مواجه هستیم، چرا که همه به دنبال مدارک عالیه هستند تا عقب نمانند و همین مدارک مانع از پیدا کردن شغل و فعالیت می‌شوند.
- افزایش سن ازدواج: فردی که تا ۳۰ سالگی (با گرفتن دکترا) درس می‌خواند، تازه در این سن به فکر مشخص کردن مسیر زندگی و شغل خود می‌افتد. ۳۰ سالگی سن بسیار بالایی برای ازدواج است، هم برای دختران و هم برای پسران. مدرک‌گرایی، به خصوص برای دختران، مانع ازدواج می‌شود و توقعات را بالا می‌برد. برای مثال، دختری با مدرک دکترا کمتر با فردی با مدرک پایین‌تر ازدواج می‌کند و این خود مانع است. همین موضوع در مورد پسران نیز صدق می‌کند که فردی با مدرک ارشد یا دکترا، با دختری با مدرک پایین‌تر ازدواج نمی‌کند.
- عدم رغبت به یادگیری علوم نافع: وقتی اصل، گرفتن مدرک باشد، کشاندن بچه‌ها به سمت علوم نافع بسیار دشوار می‌شود.
- جایگزینی تخصص واقعی با مدرک پوچ: مدرک‌گرایی افراد را به مسیری می‌برد که در نهایت متوجه می‌شوند راه اشتباهی را آمده‌اند، در حالی که می‌توانستند به جای آن یک تخصص، کار، شغل یا حرفه‌ای را یاد بگیرند و در آن استاد شوند.
راهکار: ارزش مهارت و یادگیری فنون مختلف
راه حل و جایگزین مدرک‌گرایی، تمرکز بر تخصص و مهارت است. ما با کسی که واقعاً برای انجام کاری و تأثیرگذاری در جامعه، به دنبال کسب دانش و سپس در صورت لزوم مدرک آن می‌رود، مشکلی نداریم. مشکل با کسی است که صرفاً برای مدرک، مدرک می‌گیرد. اگر انسان از سن ۱۳-۱۴ سالگی مشغول به یک فن و حرفه و تخصص شود، در سن ۲۰ سالگی دغدغه‌ای برای امرار معاش نخواهد داشت و بهتر می‌تواند برای آیندۀ علمی و رشد خود تصمیم بگیرد و دیگر بندۀ مدرک نخواهد بود.
- نمونه‌های موفق مهارت‌محوری:
- آقای رحیمی (کارشناس قنات): ایشان از ۹-۱۰ سالگی همراه پدرش در قنات کار می‌کرد و به دلیل نداشتن مدرسه در روستایش، تحصیلات رسمی او از سوم راهنمایی فراتر نرفت. با این حال، در ۱۸ سالگی، به تنهایی به بازسازی ۱۷ قنات کاخ سعدآباد تهران پرداخت. ایشان بعدتر دیپلم گرفت و در آزمون کارشناسی قنوات وزارت جهاد کشاورزی از میان ۳۴۰ نفر اول شد و به عنوان کارشناس قنات معرفی گردید. او تجربه و دانش بالایی در حوزۀ قنات دارد و نمونۀ بارز آن پروژه‌ای است که ۳.۵ میلیارد تومان، با مطالعات ژئوتکنیک و ژئوفیزیک (توسط افراد مدرک‌دار)، هزینه شده بود و آبی به دست نیامده بود، آقای رحیمی با تخصص خود در دو نقطۀ جدید، آب قنات را به ۵۰ لیتر در ثانیه رساند. وی معتقد است که «مدرک گرفتن همراه با تجربه و تخصص بهتر از آن است که فقط مدرک گرفته شود و هیچ کسب تخصصی به دنبال نداشته باشد».
- خانم مجتهده نجفی: ایشان بدون داشتن مدرک رسمی مدرسه یا دانشگاه، در خانه توسط پدرشان آموزش دیدند و کتابی با عنوان «اقتصاد مقاومتی، محیط زیست سالم، اقتصاد مقاوم‌تر» نوشتند که تأثیرات فراوانی در حل مشکلات محیط زیستی داشته است. ایشان حتی در نامه‌ای به رهبر معظم انقلاب حفظه الله پیشنهاد کاشت درختان مثمر به جای غیرمثمر را دادند که مورد توجه و اقدام ایشان قرار گرفت.
- مجموعۀ بهیار صنعت در اصفهان: این مجموعه پیش از استخدام، ابتدا می‌پرسد «چه کاری بلدی انجام بدی؟» و مدرک را کنار می‌گذارد. در این مجموعه، نوجوانان و جوانانی ۱۷-۱۸ ساله و حتی ۲۰-۲۵ ساله بدون مدرک (حتی بدون سیکل) مشغول به کار هستند. درآمد خوب دارند، حرفه یاد گرفته‌اند و تخصص و تجربه‌شان افزایش یافته است. این نشان می‌دهد که جامعه ناگزیر به سمت تخصص‌گرایی حرکت خواهد کرد.
نقش سیستم آموزشی و جامعه:
متأسفانه، سیستم آموزشی ما به یک «بنگاه اقتصادی» تبدیل شده است که مدارک پولی می‌دهد و این امر جامعه را نابود می‌کند. این سیستم بیشتر «کارمندپرور» است و به جای تربیت متخصصان و کارآفرینان، افراد را برای شغل‌های کارمندی تربیت می‌کند. هدف اصلی، اصلاح نگاه ما به مدرک و مدرک‌گرایی است. مدرک‌پرستی آفت است. در اسلام، شناخت عالم از طریق «مجالسهالعلما» (نشست و برخاست با علما) است، نه با مدرک یا اجازه‌نامه. عالم مانند یک درخت خرماست که باید صبر کرد تا دانه‌ای از آن بیفتد و استفاده شود. مدرک صرفاً یک تکه کاغذ است، اما پشت آن یک انباشت از تئوری و ایدئولوژی قرار داده شده است. بسیاری از دانشمندان و متخصصان واقعی در کشور، به مدرک اهمیت نمی‌دادند و ما باید از ابتدا این حساسیت را داشته باشیم. اگر به دنبال یک شغل کارمندی بی‌دردسر هستیم، مدرک ممکن است کمک کند، اما اگر هدف خدمت به جامعه و انقلاب اسلامی باشد، بسیاری از افراد بی‌مدرک و متخصص می‌توانند خدماتی را ارائه دهند که متخصصین با مدرک نمی‌توانند؛ نمونۀ آن در دفاع مقدس و در جنگ تحمیلی اخیر دیده شده است.
چگونگی اخذ مدرک بدون درگیر شدن در مدرک‌گرایی:
برای دانش‌آموزانی که قصد ندارند به صورت تمام‌وقت در مدارس سنتی حضور یابند، راه‌هایی برای کسب مدرک وجود دارد که با هزینه کمتری همراه است:
- مدارس عادی بدون تأکید بر حضور و غیاب: ثبت‌نام در این مدارس و شرکت در امتحانات سالی یک یا دو بار.
- آزمون جامع: سازمان آموزش و پرورش در هر شهر یا استان، آزمون‌های جامعی را برای دریافت مدرک سیکل (در ۱۲-۱۳ سالگی) و دیپلم به صورت سالانه برگزار می‌کند.
- مدارس از راه دور: این مدارس امکان مطالعۀ بدون حضور و غیاب و دریافت مدرک تا دیپلم را فراهم می‌کنند. پس از دیپلم نیز، اگر فرد تخصص و مهارتی داشته باشد، گرفتن مدرک به صورت غیرحضوری کار دشواری نیست. مهم است که مهارت‌گرایی تنها به کارهای فنی محدود نمی‌شود؛ بلکه انسان می‌تواند به دنبال مباحث علمی باشد و گره‌های علمی را بدون آنکه صرفاً به خاطر مدرک باشد، باز کند.